İslam inancının temelinde yer alan en büyük hakikat, Allah’ın birliğine (Tevhid) iman etmektir. Bu birliğin özünü anlatan kavramlardan biri Vahdaniyettir. Vahdaniyet; Allah’ın zat, sıfat ve fiillerinde her yönden bir ve tek olduğunu ifade eder. Tevhid ise bu birliğe inanmak, Allah’ı her şeyden üstün ve benzersiz olarak kabul etmektir. Bu birliğin kâinattaki yansımaları farklı derecelerde tecelli eder. İslâm düşüncesinde bu tecelliler iki kavramla açıklanır: Vahidiyet ve Ehadiyet. Her iki kavram da Allah’ın birliğini anlatır; fakat biri genel ve küllî, diğeri ise hususî ve ferdî bir bakış açısını temsil eder.
Vahidiyet
“Vahid” kökünden gelen bu kelime, sayı bakımından teklik anlamındadır. Yani Allah birdir, ortağı yoktur. Ancak bu birlik genel bir tecelli şeklinde görünür; Allah’ın birliği bütün kâinat çapında kendini gösterir. Vahidiyet, çokluk içinde birliğin görünmesi demektir. Etrafımıza baktığımızda dağlar, denizler, hava, güneş gibi unsurların bir düzen içinde hayata hizmet ettiğini görürüz. Bu düzen, hepsinin bir elden, yani tek bir kudret tarafından idare edildiğini gösterir. İşte bu, Vahidiyet tecellisidir.
Aynı şekilde, bütün hayvan türlerinde benzer organlar ve sistemler vardır. Göz, kalp, akciğer, kan dolaşımı, solunum gibi. Bu benzerlik, hepsinin aynı Yaratıcı’nın eseri olduğunu gösterir. Kısacası Vahidiyet, çoklukta birliğin görünmesidir.
Bu hakikat, güneş misaliyle daha iyi anlaşılır. Güneş gökyüzünde bir tanedir; ama ışığıyla sayısız aynalarda görünür. Her aynadaki yansıma, “Güneş birdir” hakikatini gösterir. İşte bu, Vahidiyet’in bir örneğidir. Birliğin, çokluk içindeki tecellisidir.
Ehadiyet
“Ehad” kökünden gelen bu kelime, benzeri olmayan tek anlamındadır. Allah’ın zatı hiçbir şekilde bölünmez, parçalanmaz ve eşi yoktur. Bu yönüyle Ehadiyet, Allah’ın zatının mutlak birliğini ifade eder. Türkçede buna en yakın kelime “tek”tir.
Ehadiyet tecellisi, Allah’ın varlık ve birliğinin her bir şeyde ayrı ayrı görünmesidir. Yani hangi varlığa dikkat edilse, o şey yalnızca Allah’ın eseri olabilecek bir mükemmellik taşır. Bir insan, bir çiçek veya bir yıldız; her biri tek başına, “Bu varlığı ancak Allah yaratabilir” dedirtir.
Bu durumu yine güneş örneğiyle açıklayabiliriz: Güneş bir aynaya yansıdığında, o aynaya ışığı, ısısı ve görüntüsüyle tam olarak girer. Sanki yalnız o aynaya bakıyormuş gibidir. İşte bu Ehadiyet tecellisidir. Allah’ın birliğinin her bir varlıkta hususî ve doğrudan görünmesidir. Bediüzzaman Said Nursî, bu manayı şu sözlerle açıklar:
Tecelli-i Ehadiyet: Sâni‘-i Zülcelâl, cisim ve cismânî olmadığı için, zaman ve mekân onu kayıd altına alamaz. Ve kevn-ü mekân, onun şuhûduna ve huzuruna müdâhale edemez. Vesâit ve ecrâm onun fiiline perde çekemez. Teveccühünde tecezzî ve inkısâm olmaz. Bir şey bir şeye mâni‘ olmaz. Hadsiz ef‘âli bir fiil gibi yapar.1
Yani Allah, zat-ı ehadiyetiyle her bir şeyin yanında hazırdır; her varlığı bizzat O yaratır. İşte bunun her bir varlık üzerindeki görünmesi Ehadiyet tecellisidir.
Sonuç olarak;
Bir olan Allah’ın varlığının çok şeyde görünmesi “Vahidiyet”, tek bir şeyde görünmesi ise “Ehadiyet” olarak ifade edilir. Bu iki kavram arasındaki fark şöyle özetlenebilir:
Vahidiyet : Allah’ın birliğinin umumî tecellisi
Ehadiyet: Allah’ın birliğinin hususî tecellisi
Tecelli Alanı: Vahidiyet, kâinatın tamamında, küllî düzeyde, Ehadiyet ise her bir varlıkta, cüz’î düzeyde.
Vahidiyette güneş örneği bütün aynalarda görünürken ehadiyette ise güneşin bir aynada tam yansıması.
Sonuç: Vahidiyette Allah birdir, ortağı yoktur. Ehadiyette her şeyde Allah’ın mührü vardır.
Vahidiyet içinde Ehadiyet cilvesi görünür. Yani umum eşyada bir birlik vardır (Vahidiyet), Fakat her bir şeyde de Hâlık’ının hususî bir mühür ve imzası vardır (Ehadiyet).
Kâinatın tamamı Allah’ın birliğini topluca gösterirken (Vahidiyet), her bir zerre ve varlık da o birliğin kendisinde tecelli ettiğini gösterir (Ehadiyet). Böylece insan, hem kâinatın geniş dairesinde hem de kendi varlığında, bir ve tek olan Allah’ın birliğini görür ve tasdik eder.
Bediüzzaman Said Nursi, Mektubat, Hayrât Neşriyat, Isparta, 2011, s. 96
